برخی از پارادوکس های جامعه ی ما

به نام خدا
با عرض سلام از شما دوستان عزیز دعوت می کنیم خواننده ی مطلبی باشید که آقای کاوسی عزیز از وبلاگ روزهای جانبازی برای ما ارسال کرده اند. با سپاس فراوان از همراهی صمیمانه ی ایشان ...

اگر دقت کرده باشید بیشتر ما در جامعه ی امروزی با بیان جملات متناقض و حتی مخالفِ یک حقیقت، باعث دردسر و ایجاد مشکل برای خود یا همنوع خود می شویم.
در امور روزمره، دیواری به نام رودربایستی پیش روی خود می کشیم و پشت این دیوار کذایی موضع می گیریم. حتی گاهی با خواهر و برادر خودمان هم رودربایستی داریم. واقعاً چرا؟
وقتی دوست یا آشنایی از ما درخواستی دارد و قادر نیستیم کاری برایش بکنیم، بدون رودربایستی و محترمانه به او "نه" نمی گوییم. از اینکه نمی توانیم برایش کاری انجام دهیم، عذرخواهی نمی کنیم. برعکس با لبخند از او استقبال می کنیم؛ صدها قول کذایی به او می دهیم، اما همین که از ما فاصله گرفت، اصلاً فراموش می کنیم که او چه چیزی از ما خواست. فقط کمی فکر می کنیم که اگر بار دیگر او را دیدیم یا به ما زنگ زد، چه جوری دست به سرش کنیم. از دروغ بافی های متعدد هم ابایی نداریم. جالب است وقتی کسی را با دروغ دست به سر می کنیم، خوشحالیم و این ترفند بد را برای خودمان یک موفقیت تلقی می کنیم.
متأسفانه این رویه در بعضی از کارکنان ادارات ما هم دیده می شود. وقتی ارباب رجوع از فلان کارمند یا مسئول درخواستی دارد که طبق قانون نمی تواند از عهده ی آن برآید، صریح به او نمی گوید این کار یا درخواست شما شدنی نیست. ارباب رجوع را این قدر این طرف و آنطرف پاس کاری اش می کند، که خسته شود و از خیر درخواستش بگذرد.
اگر دقت کنید ما ایرانی ها در محاوره های روزمره، خودمان را جزو باهوش ترین انسان های روی این کره ی خاکی می دانیم. آیا واقعاً اینطور است؟ آیا این باور ریشه ی علمی دارد؟ واقعاً بر اساس کدام آمار میانگین ضریب هوشی افراد جامعه ی ما از میانگین قاره های دیگر بیشتر است؟ فکر می کنم این باور صحت ندارد و ما تنها برای دلخوش کردن خودمان، مدام باهوش بودمان را به رخ خودمان می کشیم!
دقت کرده اید در شب نشینی هایمان همه یکپارچه کارشناس هستیم؟ تمام مسائل و اتفاقات سیاسی دنیا را تحلیل می کنیم و معتقدیم، همین که ما می گوییم درست است! بقیه اشتباه می گویند. وقتی در تاکسی نشسته و پشت ترافیک گیر می کنیم، بدون مطالعه و تحقیق همه ی گناهان را به گردن پلیس راهنمایی و رانندگی می اندازیم. در صورتی که یادمان رفته وقتی خودمان ماشین شخصی سوار هستیم، درست رانندگی نمی کنیم یا بد پارک می کنیم و خودمان هم یکی از عوامل به وجود آمدن ترافیک هستیم.
دلمان نمی آید پول بدهیم، یک جریده ی محلی بخریم تا به ارتقاء فرهنگ شهر و دیارمان کمک کنیم. اگر هم یک روزنامۀ رایگان جایی بدست آوردیم با یک نگاه اجمالی همه ی مطالب آن را پوچ می دانیم، غافلیم از اینکه آنهایی که برای نوشتن سطر سطر این مطالب فکر کرده اند و به خاطر مردمشان می نویسند آدمهای بیکاری نیستند بلکه "درد مردم" در سر دارند.
به نسل سوم یا چهارم خودمان نگاه کنید! اگر از درسی نمره ی خوب گرفتند، می گویند: «نمره آوردیم.» اگر درس نخواندند و لایق کسب نمره ی خوب نبودند، گناه را به گردن معلم می اندازند و می گویند: «نمره به ما نداد.»
بیشتر اوقات خود را پشت نقاب های دکتر، مهندس و کارشناس پنهان می کنیم. از واژه های دهان پرکن خارجی و وارداتی استفاده می کنیم تا خودمان را با سوادتر جلوه دهیم. اگر دقت کرده باشید، حتی ایده های روشنفکری مان را هم از ماهواره ها و آن ور آبی ها می گیریم. به راحتی و بی اینکه از خدا بترسیم تعالیم بی عیب و نقص دین اسلام و سیره و روش پیامبر عزیز اسلام و ائمۀ اطهار(ع) را زیر سؤال می بریم و آن را مربوط به 1400 سال قبل می دانیم.
همیشه در صحبت هایمان دغدغه ی جوانان را داریم و برای بیکاری و عدم اشتغال آنان دل می سوزانیم؛ اما اگر سرمایه هم داشته باشیم، دلمان نمی آید آن را در مسیر تولید به کار اندازیم و بتوانیم دست چند جوان جویای کار را بگیریم. خیالمان هم راحت است، چون مقصر گردن کلفتی مثل دولت هست که بتوانیم، گناه تمام معضلات بیکاری را به گردنش بیندازیم.
برای رسیدن به لذّات کذایی به اسم تجدد و پیشرفت، دیش ماهواره را به خانه هایمان می آوریم، وقتی پسر و دخترمان با دیدن برنامه های مبتذل منحرف شدند، گناه را به راحتی به گردن مسئولان فرهنگی جامعه می اندازیم...
فراموش نکنیم، آنچه مایه ی سعادت دنیوی و اخروی ماست: تقوا، صداقت، انصاف، راستگویی، انجام واجبات و ترک محرمات است. بیاییم پیرامون این چند واژه ی آخر بیشتر بیندیشیم.

اعتماد ، گمشده ی جامعه ی ما ...

رفتار عاقلانه داشتن خوب است یا رفتار منطقی داشتن !؟ در ظاهر امر ما از چیزهایی مختلفی حرف نمی زنیم و شاید خیلی ها هردوی این عبارات را یکی ببینند ؛ ولی نتایج رفتار منطقی گاهی اوقات نشان می دهد که می تواند به راه غیر عاقلانه ای ختم بشود و رفتارهای عاقلانه هر از گاهی منطبق بر منطق دیده نمی شوند ...

منطق انسانی از عقل او سرچشمه می گیرد و مانند موج که از دریا برمی خیزد ریشه و موجودیت خود را از دریا می گیرد ولی به همان اندازه که موج ، دریا نیست و از دریاست !! ( یعنی حالتی از دریاست )، رفتار منطقی موجودیت خود را از عقل می گیرد ولی دلیلی ندارد که عین رفتار عاقلانه باشد و می تواند در برخی موارد حتی منجر به نتایج معکوس بشود ... دلیل اینکه می توانیم منطق را از عقل جدا بگیریم و در عین حال از آن بدانیم این است که منطق بر اساس یافته ها و دانشی استوار است که در گذشته ی عقل قرار دارد ، حتی برترین تکنولوژی ها نیز در گذشته ی عقل قرار می گیرند و طبقه بندی قدیم و جدیدِ دانش در پشت دانایی تعریف می شوند ، در تعریف دیگری شاید بتوان گفت که دانش ، گذشته و پس انداز دانایی است !! 

عقل یک جریان رو به جلو می باشد ، چیزی که به چشم عقل دیده می شود شاید در حوزه ی منطقِ شخص عاقل تعریف داشته باشد ولی با تعریف منطق اجتماعی فاصله خواهد داشت و برای  همین مواردی در تاریخ بوده است که یک کار عاقلانه از نظر خرد جمعی رد شده است و بعداز چند سال که منطق اجتماعی رشد کرده است ، مردم ، آن کار عاقلانه را که خود رد کرده بودند را پذیرفته اند ...

در جوامع جهان سومی این امر باعث بروز حالت استهزاء در جامعه شده و موجبات دلخوشی ژورنالیستی را فراهم می آورد و مردم با پرداختن به آنها خود را درگیر توهمی از دانایی می کنند در حالیکه در جوامع پیشرفته این مورد یک آسیب اجتماعی با حساسیت بالاست و برای برخورد با آن با عزم بالاتری اقدام می شود.

ولی اینکه مردم چقدر رفتارهای خود را عاقلانه می بینند و چقدر بر رفتارهای منطقی تاکید دارند ، از وضعیت روزمره و سطح اجتماع آنها معلوم می نماید !! امروزه نمودارها و تجزیه و تحلیل هایی که در جامعه وجود دارند باهم متفاوت و بدبختانه و یا خوشبختانه همگی درست هستند ، رفتارهای منطقی قابل اندازه گیری و مقایسه هستند و برای همین مردم با دو دو تا کردن به نتایجی رسیده و مسیر فعالیت خود را بر اساس آن تعریف می نمایند و در این مسیر با انواعی از شکست ها و سرخوردگی ها مواجه می شوند ؛ چیزی که این روزها بوضوح دیده می شود !! مسایل منطقی از هر طیفی می توانند باشند ؛ اقتصادی ، فرهنگی ، دینی و ...

البته در یک سطح بالاتر عده ای این مقایسه ها را در حد دولت ها انجام می دهند و با تجریه و تحلیل رفتار دولت های قبلی و فعلی و یا قبلی تر به نتایج ظاهراً متقنی می رسند و همان دور خود گردیدن را ادامه می دهند !! دلیل این کار این است که بواسطه ی عدم اعتماد ، فاصله ی بین عقل و منطق در جامعه زیاد شده است !! این به این معنی نیست که عده ای بصورت مطلق در جامعه نقش عاقل و مربی را دارند و بقیه نقش بازیکن ( چیزی که از قرار معلوم وجود دارد !! )  ، بلکه این به این معنی است که در هر موردی ، نسبت به جایگاه و موقعیت آن مورد ، فردی نقش  عاقل و مربی را دارد و افراد پشت سر او منطبق با او رفتار می کند که به این رفتار ، رفتار منطقی گفته می شود ( چیزی که انگار کم وجود دارد !! ) ... مانند پدر و مادر خانواده و فرزندان ، مدیریت ارشد کارخانه و کارکنان ؛ و در یک ردیف بالاتر که نقش فرهنگ سازی و جامع بینانه تری دارد ، متولیانی پیشرو هستند و افراد زیادی دنباله رو ، و اعتماد ، فاصله ی این دو قشر ، در یک حرکت می باشد ...

چنانچه اعتماد بالا باشد ، فاصله ی بین یافته ها و دانسته ها ، با منطق جامعه کم شده و زودتر اجرایی می گردد  در غیر اینصورت بین فعالیتی که در جامعه صورت می پذیرد و غالباً پر اشتباه و با اتلاف زیاد است ، با برنامه ریزی صحیح را ، شعار از بالا  و هتاکی از پائین پر می کند ؛ چیزی درهمان ردیف فشار از بالا و چانه زنی از پائین و نتیجه آن ، چیزی جز افزایش سرعت بی اعتمادی نیست ... غرض از درج این مطلب محکوم کردن این و آن و دور خود گردیدن نیست ، این اشتباهی نیست که در چند سال گذشته بوجود آمده باشد ، در اجتماع نیمه مدرن یک صد سال گذشته ی این کشور ، بارها این معضل نمود عینی داشته است !!

بازی بزرگان

 ... و روایتی دیگر از "جنگ" به قلم شیوا و روان دوست عزیزمان جناب آقای علی امین زاده ...

-...هممممم؟

-پرسیدم این چیه؟!

سرم را سریع چرخاندم، مختصر نگاهی کافی بود تا هواپیما را شناسایی کنم، سرم به محل اولش برگشت

-سوخوی 15.

به ثانیه نکشید که پاسخش را دادم و دوباره َسرم را در مجله فرو بردم. روز تعطیل مجبور باشی بچه داری کنی و به هیچ وجه حس و حال بازی کردن را نداشته باشی. در این وضعیت، تنها راه وقت گذراندن این است که بگذاری این کودک مهمان، آرشیو عکسهای هواپیماهایت را نگاه کند. فولدر هواپیماهای سوخوی را نگاه می کند و هر از گاهی چیزهایی از سر تعجب و شگفتی از زبانش خارج می شود.

وسط اتاق دراز کشیده ام و سرگرم خواندن مجله هستم. یک مقاله در مورد سیاهچاله ها که اصلاً و ابداً ساده نیست و تمرکز ذهنی بالایی می طلبد. خودم هم نمی دانم چرا این مقاله را انتخاب کرده ام. انگار رگ مازوخیستی من گل کرده باشد سمج شده ام که الا و بلا همین مقاله باید خوانده شود آن هم در شرایطی که عملاً نمی توان برای بلند مدت تمرکز داشت. قاعدتاً هیچ چیز نباید بتواند از جاذبه ی سیاهچاله ها فرار کند حتی نور... حت....

-این یکی چیه؟

بدون آنکه سرم را از مجله بالا بیاورم پاسخ را پراندم:

- سوخوی 15

- نه! این فرق داره.

- هوم...؟!

- گفتم این ف ر ق داره!

- هممم؟

- علی!!!!

قوانین فیزیک اینجا پشیزی ارزش ندارند! فریاد یک کودک می تواند تو را از عمق سیاهچاله بیرون بکشد!

- آه. ببخشید. سوخوی 22.

و باز سرگرم کلنجار رفتن با متن مقاله شدم. دیگر در پاسخ سوالهایش سرم را بالا نمی آوردم بلکه، اعداد را بالا می بردم تا قانع شود. عکسها را بر حسب نوع مدل هواپیماها مرتب کرده بودم و خیالم راحت بود که اطلاعات اشتباه هم در ذهنش نمی رود.

- این یکی چیه؟

- گفتم که عزیزم. سوخوی T-50

- نه! خیلی فرق داره.

- هوم...؟

- می گم این فرق داره!!

- سوخوی T-50  است دیگه.

- نه! نگاه کن! میگم نگاه کن! هی همش نگو هوم، هوم!

رگه هایی از عصبانیت در وجودم ریشه زد و سرم را بالا آوردم. آخر این بچه چرا قبول نمی کند؟ همه را به ترتیب گفته ام و الان نوبت سوخوی T-50 است. در حالی که سعی می کردم رگه های عصبانیت در صدا و چهره ام شکوفه ندهد سرم را از مجله بالا آوردم و شروع به سخنرانی کردم:

- عزیز من! خوب دقت کن! ببین که این سوخ....

و نگاهم روی مانیتور خشک شد! نیمه عصبی پرسیدم: تو چی کار کردی؟! کجا رفتی؟! دستش از روی ماوس عقب کشیده شد. چشمهایش استفهام آمیز به من خیره مانده بود. بغضی نصفه و نیمه صدایش را می لرزاند:

سوخوی ها تموم شد اومدم توی یه فولدر دیگه. کار بدی کردم؟ این هواپیماهه چیه که اینجوری شده؟

اعداد برایم زنده شد. گذشته، برایم حال شد. سیاهچاله ی مقاله عجب جادویی کرد. زمان را خم کرد! اعدادی با دهگان 6 که البته از 59 شروع می شدند. دقیقتر بگویم از 31 شهریور 1359. تصویر روی مانیتور، فانتوم منهدم شده ی نیروی هوایی در مهرآباد است. یکی از نخستین قربانیان بمباران نیروی هوایی عراق در 31 شهریور. انگار فانتوم ذبح شده باشد. گردنش کاملاً شکسته و هیکلش به نحوی غیر طبیعی روی زمین افتاده است. اطرافش، خدمه ای حیران که برای اولین بار در عمرشان تجربه ی بمباران هوایی را داشته اند و هرگز تصور نمی کردند این صحنه ها را سالهای متمادی، سخت تر و دردناک تر تجربه خواهند کرد. معنای وجود هزاران عدد بین دو عدد چنین معنا می شود: هزاران ساعت در یک سال، هزاران واقعه در یک ساعت. هزاران هزار، بین اعداد 59 تا 67. زمان چقدر نسبی است.

وحشت کردم. مبادا تصاویر تفحص را دیده باشد؟ بمبارانهای سردشت و حلبچه؟ سجده بر سجاده های سرخ؟ اما به تنبلی ام درود فرستادم. همیشه برای قرار دادن فولدر عکسهای هواپیماهای زمان جنگ، در فولدر عکسهای 8 سال دفاع مقدس کاهلی می کردم. خیالم راحت شد که این کودک 6 ساله چهره ی دردناک جنگ را ندیده است.

آنچه او دارد می بیند هواپیماهای ایرانی با رنگ استتار قهوه ای، زرد و سبز است. می فهمد که روزگاری بین ایران و عراق جنگی بوده است. روزگارانی که هنوز پدر و مادرش به دنیا نیامده بودند. این برایش شگفت انگیز است. اینک سوالاتش بسان همان سیاهچاله تمامی دانش مرا یکجا می بلعد. بین هواپیماها، اف-14 چشمش را گرفته است. کودک به این خوش سلیقگی! شاید، جمع و باز شدن بالهایش، اف-14 را برایش اینقدر شگفت انگیز ساخته است. هر چه هست، از انتخابش خوشم می آید! وقتی می فهمد اف-14 یکی از هواپیماهای مورد علاقه ی من هم هست احساس غرور می کند.

پرتره هایی را می بیند که بی اعتنا به جبر زمان با همان چهره ی سالهای دهه ی 60 جوان مانده اند: زندی، آل آقا، رایان  (ریان)، منصور و.... بی حوصلگی را از یاد برده ام. من برای این کودک خود تاریخم. اینک او چیزی را می آموزد که حتی والدینش از آن بی اطلاعند. سوالهایش ساده است اما جوابهایش طولانی: این کی بود؟ چطوری میگ-25 رو زد؟ چطوری اف-14 اش رو زدن؟ 

شوریدگی این چند دهه به عقب برگشتن وادارم می کند مدلهای کوچک اف-14 و میگ-25 را بیاورم و نبردها را نیمه زنده برایش اجرا کنم. چشمانش بدون پلک زدن به من خیره شده است. تک تک لغتها را انگار دارد در وجودش حک می کند.

زمان رفتن که می رسد چنان حسرت بار به مدلها خیره می شود که چاره ای جز بخشیدن آنها نمی بینم. مدلهایی که با ظرافت رنگ آمیزیشان کرده بودم روزها در کنج ویترین شیشه ای مرده بودند که از شور کنجکاوی این مهمان کوچک، از خاطراتی که این روزها کمتر روایت می شوند و به سختی شنیده می شوند امروز زنده شدند. موقع بستن درب، صدایش چنان پر انرژی است که شاید تا چند صد متری شنیده می شد. با هیجان، نبردهای هوایی خلبانان را درجنگ برای پدرش توضیح می داد. بی اعتنا به آموزش آداب معاشرت پدرش که او را دعوت به آرامتر سخن گفتن می کند، صدایش، دیوار صوتی را می شکند آن سان که شاید ناشنواترین گوشها نیز داستان این نبردها را بشنوند. بسان غرش موتورهای همان اف-14 و میگ-25 که در دست دارد.

*******

یک دعوت به شام بابت مراقبت از بچه! پدرش همیشه با تحلیل های سیاسی اش موسیقی بک گراند مهمانی را اجرا می کرد اما امشب انگار این خبرگزاری، چندان دل و دماغ تحلیل ندارد. موضوعات صحبت کلیشه ای است که ناگهان کم مانده است از غیر منتظره ترین سوال ممکن شک کنم در رویا هستم:

- می گم علی، AWG-9 چیه؟

این سوال از طرف این شخص آنچنان غیر منتظره است که قادر نیستم شگفت زدگی ام را پنهان کنم. واکنش ناشیانه ی من در برابر این شگفت زدگی، خنده است:

- آها! پس تو رو هم آورد توی خط؟

من و منی می کند. می دانم هرگز نسبت به هواپیما علاقه ای نداشته است چه برسد به اینکه بخواهد نام رادار اف-14 را حفظ کند. قطعاً آنقدر شب و روز این نامها در گوش این مرد و زن فریاد زده شده که در برابرش تسلیم شده اند. خوشحال می شوم که دوران، دوران فرزند سالاری است.

همسرش ادامه می دهد: از بس این وروجک از اون روز که اومد پیشتون هر دقیقه هی داره می گه اف-14، میگ-25. همه اش این دوتا هواپیما دستشه. اصلاً دیگه سراغ اون ست اسباب بازی بن تن نمیره! ...راستی علی آقا؛ این جلیل زندی و محمد رایان (ریان). اینها کی هستن؟!

نگاهم به روی کودک می لغزد. هیچ چیز دیدنی تر از چهره ی کودکی نیست که با دانشش بزرگترها مغلوب کرده باشد. لبخندی بی صدا و فاتحانه بر لب دارد.

شام تمام شده است و اینک زمان نبرد است. اف-14 ایران با خلبانی جلیل زندی در برابر میگ-25 عراقی با خلبانی محمد رایان (ریان). مادر ترجیح می دهد وارد بازی پسرانه نشود و پدرش هم دوست دارد با وسواس، فاصله ی سنی اش را همچنان حفظ کند. من باید میگ-25 عراقی باشم!

هر چه از تاکتیکهای نبرد هوایی بلدی رو کن! حریفت روزهای متمادی، شب و روز، در خواب و بیداری نبرد با تو را در ذهن داشته است. نقاط ضعف پرنده ی تو را خوب می داند. ثانیه ای غفلت کنی از دست رفته ای. این، نبردی تا پای جان است. نبردی بین بهترین ها. قفل کردن    اف- 14 نیازی به AWG-9 ندارد! ابروان در هم کشیده ی کودک و چشمانی که از پشت سکان های عمودی اف-14 به سمت من نشانه رفته اند خبر از مهیب ترین موج موشکهای فونیکس می دهد! باید نشانش دهم رایان (ریان) عراقی هم می تواند با R-40 هایش اف-14 را بزند هر چند در نبرد واقعی فرصت این کار را پیدا نکرد!

کودک، تعداد موشکهای اف-14 اش را «بی نهایت و سی و هفت تا» توصیف می کند. دستها، رد شلیک موشکهاست. ملک الموت این معرکه کودکی است که تعیین می کند کدام موشک به هدف خورده و کدام خطا رفته! او مرگ و زندگی را رقم می زند. اینجا جنگ است اما تنفری نیست. اینجا سلحشوری رزم آوران در دل آسمان روایت می شود بی تعصب و بی کینه. کودکی که هرگز جنگ را ندیده و امیدوارم هرگز نبیند، میراث دار داستانی است که روزگاری در آسمانهای کشورش روایت شده است. نباید این داستان را از یاد ببرد. مبادا نام قهرمانان داستان را فراموش کند. نبرد را باید واقعی تر کرد جمله ی معروف خلبانان عراقی از دهانم می پرد: «اف اربع عشر! اف اربع عشر! یالا! یالا!» کودک از هیجان فریاد می کشد.

پدر می خندد، مادر می خندد. چشمم به تلنبار عروسکهای بن تن، دایموند هد، چهار دست و اکو اکو می افتد که در یک صندوق پلاستیکی شفاف روی هم ریخته شده اند. انگار آنها هم دارند می خندند. آنها می دانند در این بازی جایگاهی ندارند. بعید می دانم دیگر اصلاً در ذهن این کودک جایگاهی داشته باشند. دیگر، آنها شخصیتهایی تخیلی هستند. عروسکها و قهرمانانی که هرگز واقعیت نداشته اند. واقعیت، نبردی است که اینک در قالب بازی، ذهن کودکی را از غرور پدر بزرگانش پر کرده است. این، بازی بزرگان است.

******************

1395/2/9-علی امین زاده